el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn Okumaları

el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn Okumaları

Prof. Dr. Osman DEMİR

Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi

el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn: Kelâm konularını on bölüm (bab) halinde inceleyen eserin içeriğini bir girişten sonra ilâhiyyât, nübüvvet, âhiret ve imâmet kısımlarına ayırmak mümkündür. Giriş mahiyetindeki ilk iki bölüm istidlâle ağırlık veren bilgi bahsine ayrılmış, ardından bilgiye konu teşkil eden hususlar (mevcud-ma‘dûm), vâcib-mümkin ve cevher-araz meselelerine temas edilmiştir. İlâhiyyât konularına ayrılan kısımda üçüncü bölüm olarak Allah’ın varlığı ve selbî sıfatları, dördüncü bölümde sübûtî sıfatlar, beşinci bölümde rü’yetullah ve tevhid, altıncı bölümde kader bahisleri işlenmiştir. el-Meʿâlim’in yedinci bölümü nübüvvete ayrılmış olup burada Hz. Muhammed’in nübüvvetinin ispatı, genel anlamda mûcizeye yöneltilen eleştiriler ve cevapları, peygamberlerin vasıfları ve mi‘rac gibi hususlar ele alınmıştır. Kitabın sekizinci bölümünde ölüm ötesi hayat konusuna bir giriş olmak üzere ruhun mevcudiyeti, bekası ve tenâsühün imkânsızlığı üzerinde durulmuş, dokuzuncu bölümde haşr-i cismânî ve kabir azabından başlamak üzere âhiret halleri kısaca anlatılmıştır. Son bölüm imâmete ayrılmıştır. Eserin birçok nüshası mevcuttur (meselâ bk. İÜ Ktp., AY, nr. 3613; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2257, Lâleli, nr. 2240; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 529; yurt dışındaki nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 667; Suppl., I, 921; M. Sâlih ez-Zerkân, s. 75; ayrıca bk. Meʿâlimü uṣûli’d-dîn, neşredenin girişi, s. 9). el-Meʿâlim, ilk defa Fahreddin er-Râzî’ye ait el-Muḥaṣṣal ile bu eserin Nasîrüddîn-i Tûsî’ye ait Telḫîṣ’inin kenarında Meʿâlimü uṣûli’d-dîn başlığı altında basılmıştır (Kahire 1323). Daha sonra Uṣûlü’d-dîn adıyla Tâhâ Abdürraûf Sa‘d (Kahire, ts.; Beyrut 1984) ve Meʿâlimü uṣûli’d-dîn adıyla Semîh Dügaym (Beyrut 1992) tarafından yayımlanmıştır. Köprülü Kütüphanesi’nde bulunan, Muhammed b. Ebû Bekir b. Cemâa’ya ait eserlerden oluşan bir mecmua içinde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 1587) yer alan el-Muġnî fi’l-kelâm adlı risâlenin (vr. 22^a-29^b) el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn’den yapılmış bazı seçmelerden oluştuğu kaydedilmektedir (Şeşen, II, 250). İbn Amîre’nin el-Meʿâlim’e tenkidî mahiyette bazı fasıllar eklediği belirtilmektedir (DMBİ, VI, 255; DİA, XIX, 313). Ayrıca İbnü’l-Lebbûdî’nin esere bir şerh yazdığı (DİA, XXI, 122; krş. Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1727), bu şerhe ait iki nüshanın Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunduğu (Ayasofya, nr. 2321; Lâleli, nr. 2360) tesbit edilmiştir. Kâtib Çelebi, el-Meʿâlim’in Cemâleddin Muhammed b. Abdülkerîm el-Halebî tarafından ʿUmdetü’l-ʿâlim fi’ḫtiṣâri’l-Meʿâlim adıyla ihtisar edildiğini (a.g.e., II, 1168, 1727), Bağdatlı İsmâil Paşa da eserin Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Halef b. Râcih el-Makdisî tarafından şerhedildiğini (Îżâḥu’l-meknûn, II, 505) kaydetmektedir. el-Meʿâlim’in usûl-i fıkıh kısmını şerhettiği bilinen İbnü’t-Tilimsânî’nin el-Meʿâlim fî uṣûlü’d-dîn’e de bir şerh yazdığı tesbit edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 549; Damad İbrâhim Paşa, nr. 463, vr. 181-343). Brockelmann, eser üzerinde Şîa’ya mensup bazı âlimlerin de çalışmalar yaptığını haber vermektedir (GAL, I, 667). Bunlardan Muhammed Takī Abdürrahîm’e ait Hidâyetü’l-müsterşidîn (fî şerḥi uṣûli Meʿâlimi’d-dîn) adlı şerhin bir nüshası Millet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ali Emîrî Efendi, nr. 1413). el-Meʿâlim fî uṣûli’d-dîn, Nâdim Mâcit tarafından Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın neşrine dayanılarak İslâm İnancının Ana Konuları: Meâlimu Usûli’d-Dîn başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (Erzurum 1996).

Kaynak: Yurdagür, Metin.  “el-Meâlim”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/el-mealim–razi (25.11.2021).